Συνομιλία γέροντα και υποτακτικού για την ταπεινοφροσύνη - Αγ.Ιγνατίου Μπριαντσιανίνοφ

ΥΠΟΤΑΚΤΙΚΟΣ : Τι είναι ταπείνωση;

      ΓΕΡΟΝΤΑΣ : Η ταπείνωση είναι ευαγγελική αρετή στην οποία συνυπάρχουν η δύναμη του ανθρώπου και η ειρήνη του Χριστού. Η αρετή αυτή ξεπερνά την αντιληπτική ικανότητα του ανθρώπου.

      ΥΠ.: Αν ξεπερνά την αντιληπτική μας ικανότητα, τότε πως γνωρίζουμε την ύπαρξή της; Και πώς μπορούμε, πολύ περισσότερο, να αποκτήσουμε μιαν αρετή που ούτε να την κατανοήσουμε δεν μπορούμε;

      ΓΕΡ.: Την ύπαρξή της τη γνωρίζουμε από το Ευαγγέλιο με την πίστη. Και την ίδια την αρετή τη γνωρίζουμε εμπειρικά, όταν και όσο την αποκτούμε. Αλλά και αποκτώντας την, δεν μπορούμε να την κατανοήσουμε.

      ΥΠ.: Γιατί;

      ΓΕΡ.: Επειδή είναι θεϊκή. Η ταπείνωση είναι διδασκαλία του Χριστού, αλλά συνάμα είναι και ιδιότητα του Χριστού και ενέργεια του Χριστού. Τα λόγια του Σωτήρα, "Μάθετε από μένα πως είμαι πράος και ταπεινός στην καρδιά", ο όσιος Ιωάννης ο Σιναΐτης τα ερμηνεύει με τον ακόλουθο τρόπο: "Μάθετε όχι από άγγελο, όχι από άνθρωπο, όχι από βιβλίο, αλλά από μένα τον Ίδιο, δηλαδή από την οίκησή μου και την έλλαμψή μου και την ενέργειά μου μέσα σας, ότι είμαι πράος και ταπεινός στην καρδιά και στον λογισμό και στο φρόνημα". Πώς να κατανοήσει, πώς να συλλάβει κανείς μιαν ιδιότητα και μιαν ενέργεια του Χριστού; Αυτές είναι απρόσιτες και ασύλληπτες, όπως και ο απόστολος είπε: "Η ειρήνη του Θεού, που είναι ασύληπτη από κάθε νου, θα διαφυλάξει τις καρδιές και τις σκέψεις σας κοντά στον Ιησού Χριστό". Η ειρήνη του Θεού είναι τόσο η αρχή όσο και το άμεσο επακόλουθο της ταπεινοφροσύνης. Είναι, επίσης, η ενέργεια της ταπεινοφροσύνης και η αιτία αυτής της ενέργειας. Ενεργεί στον νου και στην καρδιά με τρόπο υπερφυσικό.

      ΥΠ.: Πώς μπορεί κανείς ν' αποκτήσει την ταπείνωση;

      ΓΕΡ.: Με την τήρηση των ευαγγελικών εντολών και κυρίως με την προσευχή. Η θεοχαρίτωτη ενέργεια της ταπεινοφροσύνης βρίσκεται σε απόλυτη συμφωνία με τη θεοχαρίτωτη ενέργεια της προσευχής. Πιο σωστά, δεν πρόκειται παρά για την ίδια ενέργεια.

      ΥΠ.: Μην αρνηθείς να περιγράψεις με κάθε λεπτομέρεια τους δύο τρόπους με τους οποίους αποκτάται η ταπεινοφροσύνη.

      ΓΕΡ.: Και οι δύο έχουν περιγραφεί στις διδαχές των αγίων πατέρων. Ο Όσιος Ιωάννης ο Σιναΐτης λέει ότι μόνο όσοι οδηγούνται από το Πνεύμα του Θεού μπορούν να μιλήσουν ικανοποιητικά για την ταπεινοφροσύνη. Επίσης ο αββάς Ισαάκ ο Σύρος τονίζει ότι το Άγιο Πνεύμα μυστικά διδάσκει την ταπεινοφροσύνη στον άνθρωπο που έχει ετοιμαστεί για μια τέτοια διδασκαλία. Εμείς, μαζεύοντας τα ψίχουλα που έπεσαν από το πνευματικό τραπέζι των οδηγών μας, των αγίων πατέρων, αποκτήσαμε για την ταπεινοφροσύνη την πιο ισχνή γνώση, την οποία, ως πολύτιμη πατερική παράδοση, προσπαθούμε να κρατήσουμε και να μεταδώσουμε σ'  εκείνους που μας ρωτούν σχετικά. Και δίκαια αποκαλούμε "ψίχουλα" την γνώση μας για την ταπεινοφροσύνη. Γιατί το θησαυρό αυτό στην ανεκπλήρωτη πληρότητά του τον κατέχει μόνο εκείνος που έχει αποκτήσει μέσα του τον Χριστό.

   

  Ο αββάς Δωρόθεος λέει: "Η ταπείνωση δημιουργείται στην ψυχή σαν φυσικό αποτέλεσμα της τηρήσεως των εντολών του Θεού... Εδώ συμβαίνει ό,τι και με την εκμάθηση της ρητορικής τέχνης ή της ιατρικής επιστήμης. Όταν, δηλαδή, ο γιατρός μαθαίνει καλά και εφαρμόζει την ιατρική, ή όταν ο ρήτορας κάνει το ίδιο με τη ρητορική, λίγο-λίγο, με την πρακτική άσκηση, η ιατρική ή η ρητορική γίνεται σ'  αυτούς έξη, αλλά οι ίδιοι δεν μπορούν και δεν γνωρίζουν να πουν πως έφτασαν στην έξη. Σιγά-σιγά, όπως είπα, χωρίς να το καταλάβουν, την απέκτησε η ψυχή τους από την πράξη. Έτσι κάπως έχουν τα πράγματα και με την ταπείνωση. Από την τήρηση των εντολών δημιουργείται μια έξη ταπεινοφροσύνης, που δεν εξηγείται με λόγια".

      Από τη διδασκαλία αυτή του αββά Δωρόθεου γίνεται ολοφάνερο πως όποιος επιθυμεί ν' αποκτήσει ταπείνωση πρέπει με επιμέλεια να μελετά το Ευαγγέλιο και με επιμέλεια, επίσης, να τηρεί όλες τις εντολές του Κυρίου μας Ιησού Χριστού. Τηρώντας τις εντολές, μπορεί κανείς να αποκτήσει πρώτα τη γνώση της αμαρτωλότητάς του, έπειτα τη γνώση της αμαρτωλότητάς όλης της ανθρωπότητας και, τέλος, τη συναίσθηση και την πεποίθηση πως είναι ο αμαρτωλότερος και ο χειρότερος απ' όλους τους ανθρώπους.

      ΥΠ.: Δεν μπορώ να καταλάβω, πως εκείνος που με όλη του την επιμέλεια τηρεί τις ευαγγελικές εντολές, αποκτά τη συναίσθηση πως είναι ο μεγαλύτερος αμαρτωλός. Μου φαίνεται ότι πρέπει να συμβαίνει το αντίθετο. Όποιος αδιάλειπτα και πρόθυμα εργάζεται τις αρετές, δεν είναι δυνατό να μη βλέπει τον εαυτό του ενάρετο.

      ΓΕΡ.: Αυτό συμβαίνει μ' εκείνους που φαινομενικά μόνο κάνουν το καλό, και το κάνουν υπακούοντας όχι στον Θεό αλλά στον μεταπτωτικό εαυτό τους. Όποιος κάνει το καλό σύμφωνα με τη δική του λογική ή με τις προτροπές της καρδιάς του, δεν μπορεί να μην το βλέπει, δεν μπορεί να μην ικανοποιείται, να μην ενθουσιάζεται, ακόμα και να μην υπερηφανεύεται γι' αυτό, επιζητώντας ή και απαιτώντας τους επαίνους. Όταν, μάλιστα, τον επαινούν, η ευχαρίστησή του είναι μεγάλη τόσο, όσο και η οργή του όταν δεν τον επαινούν. Ο ίδιος απαριθμεί τα καλά του έργα, σχηματίζοντας από το πλήθος τους καλή γνώμη για τον εαυτό του και, συνακόλουθα, κακή γνώμη για τον πλησίον, που δεν έχει, ή δεν έχει τόσα, καλά έργα. Έτσι έκανε ο Φαρισαίος της ευαγγελικής παραβολής. Μια τέτοια νοοτροπία, στην οποία κυριαρχεί η τάση για αυτοδικαίωση, "κατασκευάζει" δικαίους που απορρίπτονται από τον Κύριο και απορρίπτουν τον Κύριο ή Τον ομολογούν μόνο επιφανειακά, ψυχρά, άψυχα.

      Αντίθετα είναι τα επακόλουθα του αγώνα για την τήρηση των ευαγγελικών εντολών. Μόλις αρχίζει να τηρεί ο άνθρωπος τις εντολές, βλέπει την ανεπάρκειά του, βλέπει την ασυνέπειά του, βλέπει ότι κάθε ώρα παρασύρεται από τα πάθη του - ή, μ' άλλα λόγια, από την αρρωστημένη βούλησή του - και παραβαίνει τις εντολές. Τελικά, βλέπει ολοκάθαρα πως η πεσμένη φύση του είναι εχθρική προς το Ευαγγέλιο. Όσο πιο έντονα αγωνίζεται να ζει σύμφωνα με το Ευαγγέλιο, τόσο πιο ζωηρά συνειδητοποιεί την πενιχρότητα των καλών του έργων, το πλήθος των παρεκτροπών και των πτώσεών του, την ελεεινή κατάσταση της φύσεώς του, φύσεως αποξενωμένης από τον Θεό, φύσεως εχθρικής απέναντι στον Θεό. Aναπολώντας την προηγούμενη ζωή του, διαπιστώνει πως δεν ήταν παρά μια αδιάσπαστη αλυσίδα αμαρτημάτων και παραβάσεων, ενεργειών που παρόργισαν τον Θεό. Και τότε, με ειλικρίνεια, μεσ' από την καρδιά του παραδέχεται πως είναι ο πιο μεγάλος αμαρτωλός, άξιος για πρόσκαιρες και αιώνιες τιμωρίες, και πως χρειάζεται απόλυτα τον Λυτρωτή, τη μοναδική Ελπίδα της σωτηρίας του.

      Αυτή η πεποίθηση θα διαμορφωθεί μέσα στην ψυχή του αγωνιστή από την εργασία των εντολών, χωρίς αυτός να το αντιληφθεί. Με βεβαιότητα μπορούμε να το πούμε:  Όποιος χειραγωγείται στη ζωή του Ευαγγελίου, δεν θα αργήσει να ομολογήσει αδίστακτα ότι δεν γνωρίζει να έχει κάνει κανένα καλό. Τηρώντας τις εντολές, θεωρεί πως τις αθετεί και τις βεβηλώνει, όπως λέει ο όσιος Πέτρος ο Δαμασκηνός. Κλαίγοντας κραυγάζει στον Θεό: "Δίδαξέ με να κάνω το θέλημά Σου", το θέλημα εκείνο που Εσύ με πρόσταξες να κάνω! Αγωνίζομαι να το κάνω, αλλά δεν μπορώ, γιατί η πεσμένη φύση μου δεν το κατανοεί και δεν υποτάσσεται σ' αυτό. Μάταιες ήταν και μάταιες θα είναι όλες μου οι προσπάθειες, αν Εσύ δεν απλώσεις το χέρι Σου, για να με βοηθήσεις. "Το Πνεύμα Σου το αγαθό", μόνο Αυτό, "θα με οδηγήσει στον ίσιο δρόμο". Γιατί "το καλό δεν είναι δυνατό να πράττεται ή να πιστεύεται, παρά μόνο με την ένωση με τον Ιησού Χριστό και με τον φωτισμό του Αγίου Πνεύματος", λέει ο όσιος Μάρκος ο Ασκητής.

      YΠ.: Αυτή η θεώρηση δεν θα μας οδηγήσει σε αθυμία ή απελπισία;

      ΓΕΡ.: Αυτή η θεώρηση θα μας οδηγήσει στον αυθεντικό Χριστιανισμό. Για τέτοιους αμαρτωλούς ήρθε ο Κύριος στη γη, όπως ο ίδιος το δήλωσε: "Δεν ήρθα να καλέσω σε μετάνοια τους δικαίους, αλλά τους αμαρτωλούς". Τέτοιοι αμαρτωλοί μπορούν ολόψυχα να δεχθούν και να ομολογήσουν τον Λυτρωτή.

      ΥΠ.: Ας δεχθούμε, λοιπόν, πως η εργασία των ευαγγελικών εντολών οδηγεί στη γνώση και τη συναίσθηση της αμαρτωλότητάς μας. Πώς μπορούμε, όμως, να φτάσουμε στο σημείο να παραδεχθούμε πως ο εαυτός μας είναι ο μεγαλύτερος αμαρτωλός απ' όλους τους ανθρώπους, αφού ανάμεσά μας υπάρχουν φοβεροί κακούργοι και εγκληματίες;

      ΓΕΡ.: Αυτό πάλι είναι φυσική συνέπεια της ασκήσεως. Αν μπροστά στα μάτια μας βρίσκονται δύο αντικείμενα, και το ένα το εξετάζουμε διαρκώς και με μεγάλη προσοχή ενώ στο άλλο δεν δίνουμε καμία σημασία, τότε του πρώτου αποκτούμε λεπτομερή, ολοκάθαρη και συγκεκριμένη γνώση ενώ του δευτέρου πολύ επιφανειακή.

      Ο εργάτης των ευαγγελικών εντολών, λοιπόν, έχει στραμμένα διαρκώς τα μάτια του νου του στην αμαρτωλότητά του. Όταν την ομολογήσει και πενθήσει γι' αυτήν μπροστά στον Θεό, Εκείνος του αποκαλύπτει κι άλλες πληγές, κι άλλες κηλίδες της ψυχής του. Διαπιστώνοντάς τες, επικεντρώνει σ' αυτές το ενδιαφέρον του, επιθυμώντας τη θεάρεστη ψυχική καθαρότητα. Τις αμαρτίες των συνανθρώπων του δεν τις παρατηρεί. Κι αν καμιά φορά συμβεί να πέσουν τα μάτια του σε μιαν αμαρτία του πλησίον, το βλέμμα του είναι φευγαλέο και αδιάφορο, όπως όλων των ανθρώπων που είναι αφοσιωμένοι σ' ένα έργο. Από την ίδια την βιοτή του απορρέει φυσικά και λογικά η θεώρηση του εαυτού του ως του αμαρτωλότερου των αμαρτωλών, θεώρηση την οποία μας ζητούν οι άγιοι πατέρες. Χωρίς αυτήν, λένε, η προσευχητική άσκηση είναι εσφαλμένη.

      Ένας αδελφός είπε στον αββά Σισώη τον Μέγα: "Βλέπω μέσα μου να υπάρχει πάντοτε η μνήμη του Θεού". Και ο όσιος του αποκρίθηκε: "Δεν είναι σπουδαίο πράγμα το να βρίσκεται ο λογισμός σου με τον Θεό. Σπουδαίο είναι το να βλέπεις τον εαυτό σου κατώτερο απ' όλη την κτίση". Το θεμέλιο της προσευχής είναι η πολύ βαθιά ταπείνωση. Τίποτ' άλλο δεν είναι η προσευχή παρά το κλάμα και το πένθος του ταπεινού φρονήματος. Όταν λείπει η ταπείνωση, η προσευχητική άσκηση απειλείται από την αυταπάτη και τη δαιμονική πλάνη.

      ΥΠ.: Ρωτώντας σε, όμως, πως είναι δυνατόν, προοδεύοντας στις αρετές, να προοδεύουμε και στην ταπείνωση, διέκοψα τον ειρμό σου.

      ΓΕΡ.: Επιστρέφω, λοιπόν, σ' αυτά που έλεγα. Ο αββάς Δωρόθεος, στη Διδασκαλία του που ανέφερα, επαναλαμβάνει τα λόγια κάποιου γέροντα, που είπε: "Ο δρόμος που οδηγεί στην ταπείνωση είναι οι σωματικοί κόποι που γίνονται με επίγνωση". Αυτή η απόδειξη είναι πολύ σημαντική για τους αδελφούς που ασχολούνται με τα διάφορα μοναστηριακά διακονήματα, από τα οποία άλλα είναι βαριά για το σώμα και άλλα συνδέονται με πνευματικές ασκήσεις. Τι σημαίνει να κοπιάζουμε με επίγνωση; Να σηκώνουμε τους μοναστηριακούς κόπους σαν τιμωρίες για τις αμαρτίες μας, ελπίζοντας να λάβουμε συγχώρηση από τον Θεό. Και τι σημαίνει να κοπιάζουμε χωρίς επίγνωση; Να κοπιάζουμε με σωματική έξαψη, με υπερηφάνεια, με αλαζονεία και με συνακόλουθη υποτίμηση των άλλων αδελφών, που, είτε από σωματική αδυναμία ή ανικανότητα είτε ακόμα και από ραθυμία, δεν μπορούν να σηκώσουν όσον κι εμείς κόπο. Σ' αυτή την περίπτωση, ο κόπος - ακόμα και ο πιο εντατικός, ακόμα και ο πιο μακροχρόνιος - για το μοναστήρι μπορεί να είναι υλικά ωφέλιμος, για την ψυχή είναι όχι μόνο ανώφελος αλλά και επιζήμιος, καθώς τη γεμίζει έπαρση, και η έπαρση δεν αφήνει χώρο στην ψυχή για καμιά αρετή.

      Παράδειγμα καταβολής κόπων με επίγνωση, κόπων με τους οποίους ο πνευματικός εργάτης ανεβαίνει στα ύψη της χριστιανικής τελειότητας αφού πρώτα κατέβει στα βάθη της ταπεινοφροσύνης, αποτελεί ο αγώνας του μακαρίου Ισιδώρου του Αλεξανδρινού. Ο Ισίδωρος ανήκε στη τάξη των αρχόντων, αλλά η ευσπλαχνία του Θεού τον κάλεσε στη μοναχική ζωή. Πήγε, λοιπόν, σ' ένα κοινόβιο, που ήταν κοντά στη Αλεξάνδρεια, και εμπιστεύθηκε τον εαυτό του με διάθεση απόλυτης υποταγής στον ηγούμενο, άνθρωπο πνευματοφόρο. Ο ηγούμενος, διαβλέποντας ότι ο Ισίδωρος, λόγω της αρχοντικής του καταγωγής, είχε γίνει αγέρωχος και σκληρόκαρδος, θέλησε να θεραπεύσει την ψυχική του ασθένεια. Έτσι, του ανέθεσε μια διακονία δύσκολη όχι τόσο για το σώμα του όσο για την άρρωστη ψυχή του. Πρώτα, όμως, του είπε: "Αν πραγματικά αποφάσισες να σηκώσεις τον ζυγό του Χριστού, εκείνο που πριν απ' όλα σου ζητώ είναι να ασκείς την υπακοή". Κι εκείνος αποκρίθηκε: "Όπως παραδίνεται το σίδερο στον σιδερά, έτσι παραδίνομαι κι εγώ στην υπακοή". Τότε ο ηγούμενος τον πρόσταξε: "Να καθήσεις,αδελφέ, μπροστά στην πύλη της μονής και να βάζεις μετάνοια σε καθέναν που θα μπαίνει ή θα βγαίνει, λέγοντάς του: "Προσευχήσου για μένα, πάτερ, γιατί είμαι επιληπτικός". Ο Ισίδωρος δεν δίστασε να υπακούσει στον ηγούμενο όπως ένας άγγελος στον Θεό. Εφτά χρόνια συμπλήρωσε σ' αυτή την άσκηση, φτάνοντας έτσι στην πιο βαθιά ταπείνωση και κατάνυξη. Ύστερα, αφού πληροφορήθηκε την τελευτή του με θεία αποκάλυψη, κοιμήθηκε όλος ευφροσύνη. Πρωτύτερα φανέρωσε στον όσιο Ιωάννη της Κλίμακος την ψυχική του κατάσταση στο διάστημα της παραμονής του μπροστά στην πύλη της μονής: "Στην αρχή", του είπε, "συλλογιζόμουν ότι πουλήθηκα για τις αμαρτίες μου. Γι' αυτό και με πολύ πικρία και βία και αιματηρό αγώνα έβαζα μετάνοια. Όταν, όμως, συμπληρώθηκε ένας χρόνος, τότε πια η καρδιά μου, δεν αισθανόταν λύπη, καθώς περίμενα από τον Θεό τον μισθό της υπομονής μου. Κι όταν πέρασε άλλος ένας χρόνος, είχα τη βαθιά συναίσθηση πως ήμουν ανάξιος να μένω στη μονή, να βλέπω και να συναντώ τους πατέρες, να κοινωνώ τα άχραντα Μυστήρια και να αντικρύζω οποιοδήποτε πρόσωπο. Έτσι, ρίχνοντας κάτω τα μάτια μου και πιο κάτω ακόμα το φρόνημά μου, ικέτευα όσους έμπαιναν κι έβγαιναν να προσεύχονται για μένα".

      Να και ο σωματικός κόπος και η υπακοή με επίγνωση! Να και ο καρπός τους! Η μια ταπεινή σκέψη έφερνε στον μακάριο αγωνιστή άλλη, πιο βαθιά. Έτσι παιδιγωγήθηκε, ώσπου έφτασε ν' απολαύσει πλούσια τη μυστική αίσθηση της ταπεινοφροσύνης. Μ' αυτή την αγία αίσθηση του ανοίχθηκε ο ουρανός, μ' αυτή την αγία αίσθηση έγινε έμψυχος ναός του Θεού. Γιατί "η ταπείνωση αξιώνει τον άνθρωπο να γίνει κατοικητήριο του Θεού", όπως είπε ο Μέγας Βαρσανούφιος.

      Ο αββάς Δωρόθεος στην αρχή της Διδασκαλίας του για την ταπεινοφροσύνη βάζει το ακόλουθο απόφθεγμα από το Γεροντικό: "Πρώτα απ' όλα μας χρειάζεται η ταπεινοφροσύνη. Ας είμαστε έτοιμοι, για κάθε λόγο που θ' ακούσουμε, να λέμε: "Συγχώρεσέ με". Γιατί η ταπεινοφροσύνη καταστρέφει όλες τις παγίδες του εχθρού και αντιπάλου".

      Η οικείωση της αγίας ταπεινοφροσύνης πραγματώνεται μυστικά με την αυτομεμψία, την απάρνηση της δικαιολογίας και την αίτηση συγνώμης σε κάθε περίπτωση. Αυτό εφάρμοζαν και αυτό συστήνουν όλοι οι άγιοι πατέρες, ενώ οι κοσμικοί άνθρωποι κάνουν συνήθως το αντίθετο. Πρόκειται για διαγωγή φαινομενικά παράξενη, η ίδια η πείρα όμως δεν αργεί να αποδείξει ότι απορρέει από την Αυτοαλήθεια, τον Χριστό, και ότι προκαλεί την πιο μεγάλη πνευματική ωφέλεια. Ο Κύριός μας δεν χρησιμοποίησε ποτέ δικαιολογίες μπροστά στους ανθρώπους, αν και θα μπορούσε να τους φανερώσει μ' όλη της τη μεγαλοπρέπεια τη θεία Του αλήθεια. Στους Φαρισαίους είπε: "Εσείς θέλετε να παριστάνετε τους δικαίους μπροστά στους ανθρώπους, ο Θεός όμως γνωρίζει τι κρύβετε στις καρδιές σας γιατί αυτό που τιμούν οι άνθρωποι το σιχαίνεται ο Θεός".

      "Να ο δούλος μου", προαναγγέλει για τον Κύριο ο προφήτης της Παλαιάς Διαθήκης Ησαΐας, "ο αγαπημένος μου, στον οποίο ευαρεστήθηκε η ψυχή μου. Θα Του δώσω το Πνεύμα μου, κι Αυτός θα αναγγείλει στα έθνη την ερχόμενη κρίση. Δεν θα μαλώσει και δεν θα κραυγάσει, ούτε θ' ακούσει κανένας στις πλατείες τη φωνή Του". Και ο απόστολος της Καινής Διαθήκης Πέτρος διακηρρύσει για την ακριβή εκπλήρωση της προφητείας: "Ο Χριστός υπέμεινε παθήματα για σας, αφήνοντάς σας το υπόδειγμα για να βαδίσετε στ' αχνάρια τα δικά Του. Αυτός τις λοιδορίες δεν τις ανταπέδιδε, ούτε απειλούσε όταν έπασχε, αλλά εμπιστευόταν τον δίκαιο Κριτή". Έτσι κι εμείς, λοιπόν, οι οποίοι μάλιστα είμαστε ένοχοι για αναρίθμητα αμαρτήματα, αν ήρθαμε στο μοναστήρι προκειμένου να σταυρωθούμε στα δεξιά του Σωτήρα μας γι' αυτά τα αμαρτήματα, ας δεχθούμε κάθε θλίψη ως δίκαιη ανταπόδοση για τις αμαρτίες μας και ως δίκαιη τιμωρία γι' αυτές.

      Άλλωστε, ζητώντας συγχώρηση σε κάθε περίσταση, ενεργούμε σωστά και λογικά. Γιατί "η δικαιολογία δεν ανήκει στη χριστιανική διαγωγή", όπως είπε ο αββάς Ισαάκ ο Σύρος. Και ο όσιος Ποιμήν ο Μέγας έλεγε: "Πέφτουμε σε τόσους πειρασμούς, επειδή δεν αποδεχόμαστε την κατάστασή μας και τον χαρακτηρισμό που της ταιριάζει. Τι μας λέει η Γραφή; Δεν βλέπουμε τη Χαναναία; Αποδέχθηκε τον χαρακτηρισμό που της έκανε ο Κύριος, και γι' αυτό Εκείνος την ανέπαυσε. Δεν βλέπουμε και την Αβιγαία που είπε στον Δαβίδ, "Εγώ έφταιξα", κι εκείνος την αγάπησε. Η Αβιγαία εκπροσωπεί την ψυχή και ο Δαβίβ τη Θεότητα. Αν, λοιπόν, η ψυχή κατηγορήσει τον εαυτό της μπροστά στον Κύριο, Εκείνος θα την αγαπήσει". Ένας αδελφός ρώτησε τον ίδιο μεγάλο όσιο: "Τι είναι το "υψηλό", (που το σιχαίνεται ο Θεός);". Κι εκείνος αποκρίθηκε: "Η δικαιολογία". Μη δικαιολογείς, λοιπόν, τον εαυτό σου, και θα βρεις ανάπαυση. Όποιος δεν δικαιολογεί τον εαυτό του, έχει οδηγό την ταπεινοφροσύνη, ενώ όποιος δικαιολογεί τον εαυτό του, την υψηλοφροσύνη.

      Ο αρχιεπίσκοπος Αλεξανδρείας Θεόφιλος επισκέφθηκε κάποτε το όρος της Νιτρίας. Εκεί υπήρχε πολυάνθρωπη μοναστική κοινότητα, που ζούσε ησυχαστικά. Ο αββάς του όρους ήταν άνθρωπος μεγάλης αγιότητας. Ο αρχιεπίσκοπος τον ρώτησε: "Τι περισσότερο βρήκες, αββά, σ' αυτόν εδώ τον δρόμο που ακολουθείς;". Και ο γέροντας του απάντησε: "Το να κατηγορώ και να κατακρίνω τον εαυτό μου πάντοτε". Και είπε ο αρχιεπίσκοπος: "Πραγματικά, δεν υπάρχει άλλος δρόμος εκτός απ' αυτόν".

      Με την υπέροχη διδαχή του οσίου Ιωάννου του Προφήτου για την ταπεινοφροσύνη θα τελειώσω τη δική μου φτωχική διδαχή γι' αυτή την αρετή: "Ταπείνωση είναι το να μη θεωρείς πως είσαι κάτι σε καμιά περίπτωση, να κόβεις το θέλημά σου σε όλα και να υπομένεις ατάραχα όλα όσα προέρχονται από το περιβάλλον σου. Αυτή είναι η αληθινή ταπείνωση, στην οποία δεν βρίσκει χώρο η κενοδοξία. Ο ταπεινός δεν πρέπει να εκδηλώνεται με την ταπεινολογία, φτάνει να λέει: "Συχώρεσέ με" ή "Προσευχήσου και για μένα". Ούτε πρέπει να κυνηγάει από μόνος του τις ταπεινές δουλειές. Γιατί και τα δύο αυτά φέρνουν κενοδοξία και δεν αφήνουν τον άνθρωπο να προκόψει. Αλλά το να τον προστάξουν και να μην αντιλογήσει, αυτό είναι που οδηγεί στην προκοπή".

      ΥΠ.: Είναι δυνατόν η χρήση ταπεινών λόγων, η ταπεινολογία, όπως την ονομάζουμε, να βλάπτει την ψυχή; Είναι, νομίζω, πολύ ταιριαστή στο μοναχό. Αλλά και οι κοσμικοί, ακούγοντας την ταπεινολογία του μοναχού, ωφελούνται και έρχονται σε κατάνυξη.

      ΓΕΡ.: Ο Κύριος είπε: "Τι ωφελείται ο άνθρωπος, αν κερδίσει ολόκληρο τον κόσμο, χάσει όμως την ψυχή του;". Το κακό ποτέ δεν μπορεί να γίνει αιτία καλού. Η υποκρισία και η ανθρωπαρέσκεια ποτέ δεν μπορούν να γίνουν αιτίες ωφέλειας. Ίσως να αρέσουν στον κόσμο, πάντοτε του άρεσαν. Ίσως να προκαλέσουν τον έπαινο του κόσμου, πάντοτε τον προκαλούσαν. Ίσως να ελκύσουν την αγάπη και την εμπιστοσύνη του κόσμου, πάντοτε τις έλκυαν. Ο κόσμος αγαπά το δικό του και επαινεί εκείνους που μιλούν με το πνεύμα του. Η ταπεινολογία, και μόνο για το ότι ενθαρρύνεται από τον κόσμο, είναι κατακριτέα.

      Ο Κύριος έδωσε εντολή να εργαζόμαστε τις αρετές κρυφά. Η ταπεινολογία, όμως, είναι επιδεικτική φανέρωση της "ταπεινοφροσύνης" μας στους ανθρώπους. Είναι προσποίηση, είναι εξαπάτηση πρώτα του εαυτού μας και μετά των άλλων. Γιατί η απόκρυψη των αρετών αποτελεί μια από τις ιδιότητες της ταπεινοφροσύνης. Με την ταπεινολογία και την ταπεινοσχημία, όμως, αυτή η απόκρυψη καταργείται. "Όταν βρίσκεσαι μαζί με άλλους αδελφούς", λέει ο όσιος Ιωάννης ο Σιναΐτης, "μη βιάζεσαι να φανείς σε κανένα πράγμα καλύτερος απ' αυτούς. Γιατί έτσι κάνεις δύο κακά: Εκείνους τους προσβάλλεις με τον ψεύτικο και επιφανειακό ζήλο σου, και στον εαυτό προξενείς οπωσδήποτε υψηλοφροσύνη. Να εργάζεσαι με ζήλο στο εσωτερικό της ψυχής σου, χωρίς να το δείχνεις καθόλου εξωτερικά, ούτε με το ύφος σου ούτε με τα λόγια σου ούτε με τις ενέργειές σου. Όσο ωφέλιμο είναι το να κατηγορείς και να κατακρίνεις τον εαυτό σου για την αμαρτωλότητά του μπροστά στον Θεό αλλά κρυφά από τους ανθρώπους, στον μυστικό θάλαμο της ψυχής σου, τόσο επιζήμιο είναι να το κάνεις αυτό μπροστά στους ανθρώπους. Διαφορετικά, θα σχηματίσεις μέσα σου την εντύπωση ότι είσαι ταπεινός, εντύπωση που θα μεταδώσεις ύστερα και στους τυφλωμένους κοσμικούς.

      Κάποιος μοναχός μου είπε ότι στο ξεκίνημά του προσπαθούσε να ασκηθεί στην ταπεινολογία, θεωρώντας την από άγνοια πολύ σημαντική. Μια φορά, όμως, η ταπεινολογία του είχε τόση επιτυχία, που οι ακροατές, αντί να θεωρήσουν τα λόγια του ψεύτικα και τον ίδιο ταπεινό - αυτός είναι πάντοτε ο σκοπός της ταπεινολογίας-, συμφώνησαν μαζί του, θεωρώντας ότι έλεγε την αλήθεια. Και τότε εκείνος πικράθηκε, φτάνοντας ως την αγανάκτηση.

      Μπροστά στους ανθρώπους πρέπει να φερόμαστε με προσοχή και ευγένεια, αλλά στους επαίνους ας απαντούμε απλώς με σιωπή. Με τον ίδιο τρόπο ας αντιμετωπίζουμε και τις κατηγορίες τους, εκτός μόνο από τις περιπτώσεις εκείνες που οι κατήγοροί μας μάς παρακαλούν να τους συγχωρήσουμε, οπότε πρέπει με μια μετρημένη εξήγηση να τους καθησυχάσουμε.

      Όσοι προοδεύουν στη μοναχική ζωή, αποκτούν ιδιαίτερη ελευθερία και απλότητα καρδιάς, αρετές τις οποίες αποκαλύπτουν φυσικά και ανεπιτήδευτα κατά την επικοινωνία τους με τους άλλους. Αυτοί οι μοναχοί, όμως, δεν αρέσουν στον κόσμο, που τους περνά για κοινούς ανθρώπους, τους προσπερνά με καταφρόνηση και τους θεωρεί τιποτένιους, όπως πολύ σωστά παρατηρεί ο όσιος Συμεών ο Νέος Θεολόγος. Ο κόσμος ζητάει το ψέμα και σ' αυτό βλέπει την ειλικρίνεια! Την ειλικρίνεια δεν τη χρειάζεται, γιατί σ' αυτή συναντά τον έλεγχο, που τον μισεί.

      Όταν βρισκόμασταν κάποτε σε μια μεγάλη πόλη, ήρθε εκεί για υποθέσεις της μονής του ένας γέροντας πολύ προχωρημένος στην πνευματική ζωή με τον αρχάριο υποτακτικό του. Μερικοί ευσεβείς κοσμικοί θέλησαν να γνωρίσουν τον γέροντα. Δεν τους άρεσε. Απεναντίας, τους άρεσε πολύ ο υποτακτικός του, ο οποίος, μπαίνοντας στα πλουσιόσπιτα, έμενε κατάπληκτος από την υλική μεγαλοπρέπεια κι έβαζε βαθιές μετάνοιες σε όλους. "Πόσο ταπεινός είναι!", έλεγαν μεταξύ τους οι κοσμικοί, ικανοποιημένοι από τις μετάνοιές του. Ο γέροντας, από το άλλο μέρος, προκάλεσε τη δυσαρέσκειά τους, όπως είπα. Κι ας περνούσε τη ζωή του με πένθος για τις αμαρτίες του. Κι ας θεωρούσε ότι μέγιστη ευτυχία του ανθρώπου είναι η συνειδητοποίηση της αμαρτωλότητάς του. Κι ας συμπονούσε όλους τους ανθρώπους, τόσο εκείνους που ζούσαν στα παλάτια όσο κι εκείνους που ζούσαν στις καλύβες, από ειλικρινή αγάπη, με απλότητα καρδιάς και με εξαιρετική διορατικότητα, που του παρείχε η καθαρότητα του νου. Κι ας επιθυμούσε να μοιραστεί τους θησαυρούς της πνευματικής ζωής με όλους όσους τον ρωτούσαν για την σωτηρία.

      ΥΠ.: Ποια είναι η διαφορά ανάμεσα στην ταπεινοφροσύνη και την ταπείνωση;

      ΓΕΡ.: Η ταπεινοφροσύνη, το ταπεινό φρόνημα, είναι τρόπος σκέψεως που δανείζεται κανείς εξολοκλήρου από το Ευαγγέλιο, από το Χριστό. Η ταπείνωση είναι καρδιακό αίσθημα που αντιστοιχεί στην ταπεινοφροσύνη. Η ψυχή πρέπει πρώτα να ασκηθεί στην ταπεινοφροσύνη, για ν' αποκτήσει έπειτα, ανάλογα με το μέτρο αυτής της ασκήσεως, την ταπείνωση. Γιατί η κατάσταση της καρδιάς εξαρτάται πάντοτε από τις σκέψεις που αφομοιώθηκαν από τον νου.

      Όταν η πνευματική εργασία του ανθρώπου ελκύσει τη θεία χάρη, τότε η ταπεινοφροσύνη και η ταπείνωση αρχίζουν να αυξάνονται πληθωρικά, γεννώντας η μία την άλλη, με την αρωγή και τη συνδρομή της προσευχής και του πένθους.

      ΥΠ.: Εξήγησέ μου από εμπειρίες, με ποιο τρόπο γεννιέται από την ταπεινοφροσύνη η ταπείνωση και αντίστροφα.

      ΓΕΡ.: Γνώρισα έναν μοναχό, που τον έβρισκαν αλλεπάλληλες και ποικίλες θλίψεις. Τον έβλεπα, ωστόσο, πάντοτε ήρεμο και συχνά χαρούμενο. Καταγινόταν με τον λόγο του Θεού και τη νοερά προσευχή. Τον παρακάλεσα, για την ωφέλεια της ψυχής μου, να μου αποκαλύψει από που αντλούσε παρηγοριά. Και να τι μου απάντησε:

      "Την παρηγοριά μου την οφείλω στο έλεος του Θεού και στα συγγράμματα των αγίων πατέρων, που τα αγάπησα από τα παιδικά μου χρόνια. Όταν έρχονται οι θλίψεις, επαναλαμβάνω κάπου-κάπου τα λόγια του ληστή, που από τον σταυρό του ομολόγησε πως η κρίση του Θεού, σε αντίθεση με την κρίση των ανθρώπων, είναι πάντοτε δίκαιη, και μ' αυτή την ομολογία ο νους του φωτίστηκε και αναγνώρισε τον Σωτήρα. "Δίκαια τιμωρούμαι γι' αυτά που έκανα", είπε. "Θυμήσου με, Κύριε, όταν έρθεις στη βασιλεία Σου". Τα λόγια τούτα φέρνουν ειρήνη και ηρεμία στην καρδιά.

      "Άλλοτε, πάλι, στους λογισμούς, που μου προξενούν λύπη και σύγχυση, αντιπαραθέτω τα λόγια του Κύριου: "Όποιος δεν παίρνει τον σταυρό του και δεν με ακολουθεί, δεν είναι άξιος για μαθητής μου". Τότε η λύπη και η σύγχυση φεύγουν από την ψυχή μου, και τη θέση τους παίρνουν η χαρά και η ειρήνη. Το ίδιο αποτελεσματικά είναι και όλα τα άλλα σχετικά χωρία της Αγίας Γραφής ή αποφθέγματα αγίων πατέρων.

      "Η επανάληψη των φράσεων "Δόξα τω Θεώ για όλα" και "Ας γίνει το θέλημα του Θεού" έχει απόλυτα ικανοποιητική επενέργεια στην ψυχή που δοκιμάζεται από τη θλίψη, όσο μεγάλη ή περίπλοκη κι αν είναι αυτή. Τι παράξενο! Όταν από κάποια δυνατή θλίψη η ψυχή χάνει κάθε δύναμη και κάθε αίσθηση, τότα αρχίζω να επαναλαμβάνω μηχανικά, βίαια και φωναχτά: "Δόξα τω Θεώ!". Και η ψυχή, ακούγοντας αυτή τη δοξολογία του Θεού, σιγά-σιγά αναζωογονείται, ενθαρρύνεται παρηγοριέται και ηρεμεί.

      "Όσοι, με παραχώρηση του Θεού, περνούν θλίψεις, δεν θα μπορούσαν να τις σηκώσουν, αν δεν στηρίζονταν και δεν βοηθούνταν μυστικά από τη θεία χάρη. Χωρίς θλίψεις, πάλι, ο άνθρωπος δεν είναι ικανός να νοιώσει τη μυστική και συνάμα ουσιώδη θεϊκή παρηγοριά. Αυτή του δίνεται ανάλογα με το πλήθος και το μέγεθος των θλίψεων, όπως λέει ο ψαλμωδός: "Κύριε, ανάλογες με το πλήθος των θλίψεων, που μου έσκιζαν την καρδιά, ήταν και οι παρηγοριές Σου, που μου ευφραίναν την ψυχή".

      "Μια φορά μου στήσανε παγίδα επικίνδυνη. Το πληροφορήθηκα, αλλά δεν είχα κανένα μέσο για να την αποφύγω. Η θλίψη με εξουθένωσε ψυχικά. Πήγα στο κελί μου και εκεί θυμήθηκα τα λόγια του Σωτήρα: "Ας μην ταράζεται η καρδιά σας! Να έχετε πίστη στον Θεό, να έχετε πίστη και σ' εμένα". Μόλις τα ψέλλισα, η θλίψη μου εξαφανίστηκε και τη θέση της την πήρε μια ανεξήγητη χαρά. Αναγκάστηκα να ξαπλώσω στο κρεβάτι, γιατί ήμουν σαν μεθυσμένος. Σ' αυτή την κατάσταση έμεινα όλη την ημέρα, επαναλαμβάνοντας τα λόγια που τόση παρηγοριά έφερναν στην ψυχή μου: "Να έχετε πίστη στον Θεό, να έχετε πίστη και σ' εμένα".

      ¨Η αιτία της καρδιακής ταραχής είναι η απιστία. Η αιτία της καρδιακής ηρεμίας, της καρδιακής αγιοπνευματικής ειρήνης, είναι η πίστη. Με τη δυναμική ενέργεια της πίστεως, όλη η ύπαρξη του ανθρώπου βυθίζεται στην πνευματική παρακλητική απόλαυση της αγίας ειρήνης του Χριστού, σαν να διαποτίζεται και να γεμίζει από αυτή την αίσθηση. Και τότε δεν την πληγώνουν τα βέλη της ταραχής. Δίκαια είπαν οι πατέρες για την πίστη ότι "είναι η ταπείνωση", "είναι το να ζει κανείς με ταπεινό φρόνημα και να ελεεί". Έτσι κατανοούν την πίστη και την ταπείνωση οι άγιοι μέσα από την εμπειρία της γνήσιας μοναχικής ζωής.

      "Κάποτε παραχώρησε ο Θεός να ταλαιπωρηθεί η ψυχή μου από απανωτές θλίψεις για πολύν καιρό. Και κάποια μέρα, από μια ξαφνική θλίψη, ένιωσα κάτι σαν χτύπημα στην καρδιά. Από τότε έμεινα κλεισμένος στο κελί μου γα τρεις ολόκληρους μήνες, επειδή με συντάραζε νευρικός πυρετός. Ο Θεός πάντοτε κάνει για μας "έργα μεγάλα και ανεξερεύνητα, ένδοξα και καταπληκτικά". Πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι είμαστε πλάσματά Του, και γι' αυτό με τέλεια υποταγή, "εαυτούς και αλλήλους και πάσαν την ζωήν ημών Χριστώ τω Θεώ παραθώμεθα" - ας εμπιστευθούμε τον εαυτό μας και τους αδελφούς μας και ολόκληρη τη ζωή μας στον Χριστό, τον Θεό μας.

      "Δεν θα τελειώσω, πριν σου αφηγηθώ το ακόλουθο σημαντικό περιστατικό, από το οποίο ως ένα βαθμό γίνεται αντιληπτό το πως γεννιέται και ενεργεί η ταπείνωση στην καρδιά κατευθείαν, χωρίς να προηγηθούν ταπεινόφρονες σκέψεις.

      "Κάποτε τιμωρήθηκα και εξευτελίστηκα. Ξαφνικά, μετά τον εξευτελισμό μου, αισθάνθηκα μιαν έξαψη σ' όλο το σώμα μαζί με μιαν ανείπωτη νέκρωση. Κι έπειτα, απροσδόκητα, η καρδιά μου φλογίστηκε από μιαν επιθυμία: Να διασυρθώ και να μαστιγωθώ δημόσια από έναν δήμιο για τ' αμαρτήματά μου. Τότε το πρόσωπό μου έγινε ρόδινο και την ύπαρξή μου όλη την κυριέψαν μια απέραντη χαρά και μια ανέκφραστη γλυκύτητα, αισθήματα που με κράτησαν σε έξαψη για δύο εβδομάδες. Έτσι απέκτησα σαφή και αντίληψη του πως η αγία ταπείνωση των μαρτύρων του Χριστού, ενωμένη με τη θεία αγάπη, δεν μπορούσε να χορτάσει με κανένα βάσανο, με καμιά τιμωρία. Κάθε φρικτό μαρτύριο το δέχονταν οι μάρτυρες σαν δώρο, σαν δροσιστικό ποτό. Μ' αυτό το ποτό έσβηναν τη δίψα της ταπεινώσεως, που φλόγιζε την ψυχή τους. Η ταπείνωση, τελικά, είναι ανεξήγητη χάρη του Θεού, που δεν μπορεί να διερευνηθεί. Γίνεται αντιληπτή μόνο με την πνευματική αίσθηση της ψυχής.

      ΥΠ.: Yποσχέθηκες να μου εξηγήσεις το πως η ταπείνωση καλλιεργείται με την προσευχή.

      ΓΕΡ.: Τη σχέση της ταπεινώσεως με την προσευχή την περιγράφει με πολλή σαφήνεια ο αββάς Δωρόθεος: "Η αδιάλλειπτη προσευχή", λέει ο όσιος, "καταπολεμάει την υπερηφάνεια. Γιατί είναι ολοφάνερο πως ο ταπεινός, ο ευλαβής, γνωρίζοντας ότι κανένα καλό δεν είναι δυνατό να κατορθώσει η ψυχή χωρίς τη βοήθεια και τη σκέπη του Θεού, δεν σταματά να προσεύχεται ικετευτικά στον Θεό, για να τον ελεήσει. Κι αυτός που προσεύχεται αδιάλλειπτα στον Θεό, ό,τι κι αν αξιωθεί να κατορθώσει, ξέρει με Ποιου τη δύναμη το κατόρθωσε. Γι' αυτό και δεν μπορεί να υπερηφανευθεί ή να το αποδώσει στην δική του δύναμη. Στον Θεό αποδίδει κάθε κατόρθωμα, Αυτόν πάντα ευχαριστεί και Αυτόν πάντα παρακαλεί, τρέμοντας μήπως χάσει αυτή την βοήθεια, οπότε θα φανεί πόσο ασθενικός και αδύναμος είναι. Κι έτσι με τη βοήθεια της ταπεινώσεως προσεύχεται και με την προσευχή ταπεινώνεται. Και όσο κατορθωνει κάτι, τόσο ταπεινώνεται, και όσο ταπεινώνεται, βοηθείται και προκόβει".

      "Όποιος στην προσευχή του αξιώνεται να αισθανθεί κατάνυξη - και η κατάνυξη γεννιέται μόνο από την προσεκτική προσευχή -, αυτός εμπειρικά γνωρίζει ότι, ακριβώς στις πολύτιμες κατανυκτικές στιγμές, εμφανίζονται στον νου οι ταπεινοί λογισμοί, που φέρνουν στην καρδιά το αίσθημα της ταπεινώσεως. Κι αυτό συμβαίνει προπαντός όταν η κατάνυξη συνοδεύεται από δάκρυα. Όσο συχνότερα επισκέπτεται η κατάνυξη τον εργάτη της προσευχής, τόσο συχνότερα επαναλαμβάνεται στον νου του και τόσο βαθύτερα διαποτίζει την καρδιά του η μυστική διδασκαλία για την ταπείνωση. Η διαρκής κατάνυξη κρατάει την ψυχή σε διαρκή ταπείνωση, σε διαρκή προσευχητική διάθεση, σε διαρκή μνήμη του Θεού. Οι άγιοι πατέρες παρατηρούν ότι, σε αντίθεση με την υπερηφάνεια, που σκορπίζει τους λογισμούς του ανθρώπου σ' όλη την κτίση, η ταπείνωση τους συγκεντρώνει στην ψυχή. Από την άκαρπη και επιπόλαιη θεώρηση όλου του κόσμου η ταπέινωση μας μεταφέρει στην πολύκαρπη και βαθιά θεώρηση του εαυτού μας, στη νοερή ησυχία, στην κατάσταση που απαιτείται για την αληθινή προσευχή και που αποκτάται με την προσεκτική προσευχή.

      Τέλος, η χαριτόβρυτη ενέργεια της προσευχής, και η χαριτόβρυτη ενέργεια της ταπεινώσεως είναι η ίδια, όπως είπα στην αρχή. Αυτή η ενέργεια, που παρουσιάζεται αφενός στη χριστομίμητη ταπείνωση και αφετέρου στη θεία αγάπη, τον ύψιστο καρπό της προσευχής, ανήκει στον Κύριό μας Ιησού Χριστό. Αυτός είναι που ενεργεί στους εκλεκτούς του με τρόπο ανέκφραστο και ακατάληπτο δια του Αγίου Πνεύματος. Αμήν.

ΑΓΙΟΥ ΙΓΝΑΤΙΟΥ ΜΠΡΙΑΝΤΣΙΑΝΙΝΟΦ

ΑΣΚΗΤΙΚΕΣ ΕΜΠΕΙΡΙΕΣ Β΄

ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΠΑΡΑΚΛΗΤΟΥ